De Gasfabriek

De oudste gasfabriek in Nederland werd in 1825 opgericht in Amsterdam. Rotterdam volgende een jaar later en rond 1850 waren er in Nederland al 12 steden gasfabrieken aanwezig.

In Elburg is in 1863 voor het eerst sprake van plannen voor de oprichting van een gasfabriek in de stad. Na uitvoerig beraad over de voorwaarden voor de bouw, de locatie en de prijs van het gas werd er in de raadsvergadering van 30 april 1866 de goedkeuring gegeven voor de bouw van de gasfabriek. De gasfabriek startte als een Naamloze Vennootschap, maar kwam rond 12886 in handen van de gemeente Elburg. Op deze locatie was er ook een loods ook opslag van steenkool en cokes, een werkplaats voor de gasfitter.

Kookgas

Naast lichtgas werd er in deze periode ook kookgas geleverd. Steeds meer huishouders lieten zich aansluiten op de gasvoorziening en huurden een gasmeter. In 1910 waren er al 280 verbruikers van het gas in Elburg. In de jaren 20 werd ook de muntmeter ingevoerd. Bij inworp van een gasmunt kon dan 1m3 gas worden verbruikt.

Het gas uit steenkool werd opgeslagen in gashouders. Bij de fabriek waren in de eerst instantie 2 gashouders aanwezig, een grote van 600m3 en een kleinere van 150m3. Deze gashouders moesten regelmatig onderhouden worden en waren geregeld lek.

Tweede Wereldoorlog

Tijdens de Tweede Wereldoorlog raakt de kolenvoorraad op en staakte vervolgens de gasvoorziening. Met de komst van Amerikaanse kolen kon met in 1946 weer aan de vraag voldoen. Hiervoor moesten wel de noodzakelijke vernieuwen en onderhoudswerkzaamheden worden aangebracht en uitgevoerd. In 1948 werden ook de ovens vernieuwd en werd er begin gemaakt met het vervangen van het buizennet.

In 1950 werden er besprekingen gehouden over gaslevering vanuit de gasfabriek uit Zwolle. Dit leidde tot de oprichting van een ‘Maatschappij tot Gasvoorziening Noord Veluwe’ ook wel 'Novegas’ genaamd. Deze maatschappij zal de gasvoorziening voor Elburg gaan verzorgen. In 1952 werd toestemming gegeven om over te gaan op propaan-luchtgas. Dit betekende het definitieve einde van de gasverlichting en de overschakeling op elektriciteit. De gasfabriek in Elburg werd in 1953 gesloopt.

Archeologisch onderzoek

Uit de archeologische begeleiding in 2007 is naar voren gekomen dat de fundamenten afkomstig zijn van een gashouder die hoorde bij de gasfabriek. Deze gashouder kan op basis van historisch kaartmateriaal gedateerd worden in de periode 1888-1903. Vermoedelijk is de houder al in 1915 vervangen door twee betonnen gashouders.
De fundamenten van de gashouder zijn geheel uitgevoerd in baksteen en het geheel is 80 cm dik. De binnen diameter van de gashouder bedraagt 9.5 meter.
Het graafwerk is uitgevoerd door leden van de Historische vereniging "Arent thoe Boecop" onder toezicht van een archeologische dienst.
Het documenteren van dergelijke industriële objecten is van groot belang. Veel van dit soort objecten is in de loop der tijd verdwenen. De enige nog overgebleven gashouder in Nederland heeft een status van rijksmonument.

Bronvermelding: Brochure Archeologie in Elburg: Stadstoren of gashouder? Auteur: Michael Klomp